متن فوق بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره پیامدهای اجتماعی عید نوروز است.
بی‌تردید سنت نیکوی صله‌ارحام که از سالیان دور، هنگام نوروز اوج می‌گیرد ریشه در ارزش‌های اخلاقی و باورهای دینی دارد. دید و بازدید نوروزی، سرود دوباره صفا و یکدلی و نشاط‌بخش روح و روان و گرما‌بخش دوباره انس و الفت انسان‌هاست.
چه بسیار کدورتها، رخنه‌ها و فاصله‌ها که تنها با سلامی و لبخندی فرو می‌ریزد و به اتحاد و یکدلی تبدیل می‌شود و چه روابط گسترده‌ای که با یک احوالپرسی و دید و بازدیدی ساده دوباره برقرار می‌گردد.
آنگاه که مردم بر اثر دید و بازدید از حال یکدیگر باخبر شوند، مشکلات جای خود را به شادی و لبخند و سرور خواهد داد. بدان شرط که این دید و بازدیدها رنگ و لعاب چشم و هم‌چشمی و رقابت و مسابقه فخرفروشی نداشته باشد.
آیین کهن دید و بازدید
«شرقی‌ام، ایرانی‌ام، هویت فرهنگی بالنده دارم. قرنهاست مشتاقانه راهی دراز، پرنشیب و فراز، پیموده‌ام. کوله‌باری سرشار از گوهرهای فرهنگی دلپذیر و خواستنی دارم. باز هم در نوروز آیینی کهن از نو برپا می‌کنم آیین دید و بازدید.»
ظاهر آراسته و نگاه تحسین برانگیزش به گلهای وسط یک بوستان جدید‌التأسیس، مرا به سویش کشاند تا نظر پیرمرد خوش‌صحبت را در مورد سنتهای دیرینه عید نوروز جویا شوم. انتخابم درست بود. آقای مصطفوی، نویسنده است و طبع شعر زیبایی دارد. با همان لسان ادبی این طور نوروز و دید و بازدید و احترام به آیین‌های ملی را توصیف می‌کند.
«در شکوه لحظه فرارسیدن نوروز دم غنیمت شماریم. مقدم این میهمان را مبارک خوانیم. تا چشم بر هم زنیم خواهد رفت. از آیینه دل غبار یک ساله بزداییم، سفره ها و میزهایی هرچند ساده و کوچک اما پرامید بگسترانیم. به مهر و بخشایش به یکدیگر بنگریم که امروز، روزی نو و نوروز است.»
چشم و هم‌چشمی خوب است یا بد؟
اصولا آیا رقابت و چشم و هم‌چشمی خوب است یا بد و این دو واژه چه معنی و مفهومی دارد و چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ دکتر فربد فدایی، روانپزشک و مدیرگروه روانپزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با این توضیح که معنی واژه‌ها در طول زمان تغییر می‌کند، می‌گوید: «رقابت در اصل به معنی نگهبانی کردن و رقیب به معنی نگهبان بوده است. رقابت معنی انتظار کشیدن را هم داشته ولی به تدریج به معنی هم‌چشمی‌کردن استفاده شده است که عبارت است سرمشق قراردادن کسی که از خود بالاتر است و کوشش برای رسیدن به مقام و موقعیت او.»
دکتر فدایی در ادامه توضیح می‌دهد که معمولا رقابت در جنبه مثبت و هم‌چشمی کردن در جنبه منفی به کار می‌رود. برای نمونه، گفته می‌شود رقابت ورزشی یا رقابت درسی سبب پیشرفت ورزش یا درس می‌شود، اما چشم و هم‌چشمی حاکی از حسادت است و مشکلاتی را برای شخص ایجاد می‌کند. ممکن است مواردی هم مطرح شود که رقابت در وجه منفی و هم‌چشمی در وجه مثبت به کار رفته است. این به سلیقه گوینده یا نویسنده بستگی دارد.»
از وی می‌پرسم بالاخره رقابت و هم‌چشمی خوب است یا بد، می‌گوید: «عجله نکنید! اگر رقابت و هم‌چشمی سبب بهتر شدن یک وضعیت شود طبعا خوب است. اگر به معنی هدردادن امکانات، برای رسیدن به دیگری بی‌توجه به خواسته‌ها و امکانات فرد باشد طبعا جایز نیست.»
- ممکن است مثالی بزنید؟ رقابت و هم‌چشمی با دیگران درانجام کارهای خیر و عام‌المنفعه خوب است. رقابت و هم‌چشمی برای بالاترین مهریه با برگزاری پرخرج‌ترین میهمانی بد است. در واقع کوشش برای پیشی گرفتن از دیگران در امور سطحی و ظاهری اولین مفهومی است که پس از شنیدن واژه هم‌چشمی در ذهن ما پدیدار می‌شود.»
از دکتر فدایی می‌پرسم چشم و هم‌چشمی در امور سطحی و ظاهری در اثر چه چیزی به وجود می‌آید، پاسخ را این‌طور می‌دهد: «می‌توان گفت نوعی سازوکار دفاعی روانی به نام «جبران»، اساس این وضعیت را تشکیل می‌دهد. هنگامی که فرد به صورت ناخودآگاه، خویشتن را حقیر و بی‌ارزش ارزیابی می‌کند، برای جبران به دستاویزهای مادی متوسل می‌شود. برای نمونه خانمی که حس می‌کند در اثر بالارفتن سن دیگر جذاب نیست می‌کوشد با آویختن طلا و جواهرات نظر دیگران را به خود جلب کند. مردی که ناخودآگاه احساس حقارت می‌کند ممکن است با تکبر و تفرعن بکوشد این احساس را جبران کند.»
آیا علت دیگری هم وجود دارد؟ پاسخ این روانپزشک چنین است: «عموما در دوران کودکی بین برادران و خواهران بر سر کسب بیشترین سهم از عشق پدر و مادر رقابت وجود دارد. پدر و مادر خوب و فهمیده این رقابت و انحصار‌طلبی ناسالم را تبدیل به روحیه همکاری و همدلی بین بچه‌ها می‌کنند. اما ناآگاهی پدر و مادر از این وضعیت سبب خواهد شد که در کودکان این حالت رقابت کودکی باقی بماند و همراه آنان وارد دوره‌های نوجوانی و جوانی و حتی میانسالی شود.»
از او می‌پرسم نتیجه این موضوع چه می‌شود، می‌گوید: «این کودکان در بزرگسالی هم انسانهای دیگر را رقیب خود خواهند پنداشت در نتیجه می‌کوشند همیشه از آنان جلو بیفتند اما چون زمینه رقابت، ناسالم است شکل آن هم ظاهری خواهد بود و تبدیل به جلوافتادن از دیگران در زمینه‌های مادی می‌شود، اگر همسایه یا دوست‌خانوادگی آنان دو اتومبیل دارند، او می‌کوشد دست کم سه اتومبیل در پارکینگ خانه داشته باشد.
اگر تلویزیون فلان خویشاوند آنان 42 اینچ باشد، باید با هر سختی هم که شده است تلویزیون 46 اینچ تهیه کنند در غیر این صورت احساس شکست خواهند کرد. ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود. اگر همسایه تلویزیون بزرگ تری خرید آن وقت باید آنان تلویزیون باز هم بزرگ تری را بخرند. عموما افرادی که به این گونه دفاع‌های روانی بیمارگونه متوسل می‌شوند در یک چرخه باطل گرفتار خواهند آمد.»دکتر فدایی درمان هم‌چشمی ناسالم را آگاهی از زمینه‌های ایجاد آن و کوشش برای برقراری اعتماد به نفس اصول درمان این وضعیت می‌داند.
دید و بازدیدهای خویشاوندی
عید نوروز با دید و بازدیدهای خویشاوندی و عیدی دادن و عیدی گرفتن عجین شده است. رسوم زیبایی که گویا نوروز با همین‌ها معنی پیدا می‌کند.
در واقع ایرانیان در ایام نوروز بهترین و بزرگ ترین عمل نیک یعنی صله ارحام را به جا می‌آورند. چه خوب است این دید و بازدیدها از روی صفا و یکرنگی و صمیمیت باشد و خانواده‌ها به خصوص خانم‌ها خود را اسیر کاسه و بشقاب کریستال و فلان سرویس مبلمان دختر خاله و پسر دایی و عمه و... نکنند.
دکتر اسدالله رضایی، استاد علوم اجتماعی با تاکید بر این نکته که دید و بازدیدهای نوروزی موجب اتحاد روحیه «تعلق» و «پیوند» در فرد می‌شود و موضوع «دوست داشتن» را در افراد تقویت می‌کند، خاطر نشان می‌کند: «انسان دوست دارد که هم دوست داشته شود و هم دوست بدارد، به همین دلیل دید و بازدید نوروزی از نظر روان‌شناسی موجب دوست داشتن و دوست داشته شدن است.»
از این استادعلوم اجتماعی در مورد دلایل کم شدن دید و بازدیدها می‌پرسم، می‌گوید: «گسترش شهرها، ازدیاد جمعیت، پراکندگی خانواده‌های سنتی، محدودیت‌های شغلی و نیز فرهنگ آپارتمان‌نشینی از عواملی است که دید و بازدیدها به خصوص در ایام نوروز را کاهش داده و بر این دشواری‌ها و محدودیت‌های زمانی، بسیاری از خانواده‌هایی هم که به مسافرت نمی‌روند، برای دید و بازدیدهای نوروزی از پیش زمانی را معین می‌کنند یا برخی به ارسال پیامکی بسنده می‌کنند، این در حالی است که در زمان‌های نه خیلی دور، از صبح اول عید در هر خانه‌ای به روی دوست و فامیل و همسایه باز بود و بارویی گشاده همه به دید و بازدید می‌رفتند ولی الان همسایه‌های دیوار به دیوار نه تنها دید و بازدیدی ندارند که حتی یک سلام و احوالپرسی معمولی را هم از یکدیگر دریغ می‌کنند.»
الهه نیک صفت، محقق علوم رفتاری درباره ارتباطات خانوادگی یا همان صله رحم می‌گوید: «انسانها غیر از جسم و نیازهای جسمانی، نیازهای روحی و روانی هم دارند. متاسفانه با وجود امکانات رفاهی که هر روز بیشتر می‌شود، دیدن چهره‌های افسرده و بی‌حوصله، قیافه‌های مغموم و در خود فرو رفته، صحنه‌هایی عادی تلقی می شود که همه این‌ها نشانه این است که نیازهای روح و جان انسانها که یکی از آنها دید و بازدید و صله ارحام است، تامین نمی‌شود..».
وی با استناد به احادیث و روایات در مورد رفت و آمدهای خانوادگی می‌گوید: «تعامل با همنوعان یکی از غذاهای مورد نیاز روح است و در احادیث فراوانی هم در مورد دید و بازدید با بستگان سفارش شده است.»
نیک صفت، تاکید می‌کند: «در یک شعر ساده اما با مفهومی عمیق آمده است که از محبت خارها گل می‌شود، محبت دید و بازدیدها و صله ارحام قطعا کدورتها و کینه‌ها را اگر از بین نبرد حداقل آنها را التیام می‌بخشد.»
وی می‌گوید: «عید نوروز یکی از بهترین فرصت‌ها برای صله رحم و دلجویی از اقوام است که می‌تواند روابط انسانی را بین خانواده‌ها بهبود ببخشد پس بسیار خوب است که افراد این فرصت را غنیمت شمرده و روابط‌شان را با خویشان، دوستان و همسایگان محکم‌تر و صمیمانه‌تر از گذشته کنند و بدون هیچ حس رقابت در پذیرایی‌های رنگارنگ از یکدیگر که فقط بوی برتری‌طلبی و چشم و هم‌چشمی دارد، با یک پذیرایی مختصر فقط جویای احوال هم باشند.»
آداب میهمانی رفتن
دید و بازدید یکی از سنتهای الهی است. اصولا اسلام برای روابط اجتماعی و افزایش انسجام و وحدت میان مردم که از ایشان به عنوان برادران دینی یاد می‌کند، ارزش و اهمیت بسیاری قایل است.
حجت‌الاسلام خلیل منصوری، محقق و پژوهشگر مسائل دینی و اخلاقی در گفت و گو با گزارشگر کیهان با تاکید بر این موضوع که دید و بازدید ایرانی نیز از دیرباز یک سنت ملی بوده است و از این روست که در این روزها از جمله عید نوروز مردم به دیدار بزرگان می‌رفتند، می‌گوید: «نکته‌ای که باید در دید و بازدیدها همواره در نظر گرفته شود، رعایت آداب دید و بازدید است که در آیات و روایات به آنها به عنوان شیوه و سبک زندگی اسلامی اشاره شده است. از جمله این آداب آن است که میهمان صله‌ای ببرد و این گونه مهر و محبت خود را نشان دهد. اگر این دید و بازدید با خویشان است بهتر است که با توجه به شأن دو طرف هدیه‌ای داده شود. این هدیه لزوما نباید کالایی گران بها باشد بلکه می‌تواند دسته گلی باشد که نشانه‌های مهر و صفا و زیبایی است.»
حجت‌الاسلام منصوری می‌گوید: «از دیگر آداب دید و بازدید باید به این اشاره کرد که هر جایی که صاحب خانه فرموده بنشیند و زمانی که در خانه شخصی میهمان است به جاهای دیگر خانه سرک نکشد حتی اگر از محارم باشد و از این نظر مشکلی نداشته باشد.»به اعتقاد وی، «مشکل عمده مردم این است که آداب میهمانی را یا نمی‌شناسند یا مراعات نمی‌کنند. بیشترین مشکلی که مردم در زندگی با آن مواجه هستند همین عمده مراعات آداب اجتماعی است که هم برای خودشان و هم برای دیگران از جمله میزبان موجب دردسر و اذیت و آزار می‌شوند.فضولی کردن در زندگی دیگران به ویژه میهمان از مصادیق ایذاء مومن و گناه است.»
این پژوهشگر مسائل دینی می‌گوید: «اسلام برای این که مردم گرفتار اموری چون حسادت و ناراحتی ومانند آن نشوند از مردم می‌خواهد تا کمتر فضولی کنند و چشم در مال و خانه و اثاث دیگران بگردانند. از نظر اسلام خانه مردم و اسباب و وسایل آن، با آن شخص و یا در آن خانه نامحرمی نیست. جایز نیست که بدان نگاه شود، زیرا حرمت مسلمان و آبروی او لازم است تا حفظ شود. پس جایز نیست که از باب فضولی به خانه مسلمان و وسایل خانه‌اش نگاه شود. این حرمت نه به سبب آن است که در آن جا نامحرمی است، بلکه به سبب همان احترام به خانه مسلمان و حفظ ادب اجتماعی و عرض و آبروی اوست. هم چنین شکی نیست که فضولی و نگاه‌هایی از این دست موجب می‌شود که انسان گرفتار حسادت و طمع و مانند آن شود و خودش را به دردسر اندازد یا این که چشم کند و آسیبی به مال و منال وجان دیگران اندازد، چرا که چشمی که می‌گردد و ماشاءالله‌گو هم نیست، جز حسادت و آسیب چیزی با خود همراه ندارد.»
حجت‌الاسلام منصوری اضافه می‌کند: «از نظر اسلام بهتر آن است که آداب اجتماعی دید و بازدید رعایت شود و صاحب خانه هم به گونه‌ای رفتار نکند که موجبات حسادت دیگری را فراهم آورد و چشم و هم‌چشمی را دامن زند و یا دیگران را نیز به اسراف و تبذیر بکشاند. عید و دیگر ایام شاد برای این است که انسان شادی خود را با دیگران تقسیم کند و کمی از فشار مشکلات و اندوه دیگری بکاهد نه آن که با نمایش و پز دادن مشکلی و غمی را بر غم و اندوه دیگری بیفزاید و رنج شوهر و دیگران را فراهم آورد.»
مخاطبان محترم گروه اجتماعی مشرق می توانند اخبار، مقالات و تصاویر اجتماعی خود را به آدرس shoma@mashreghnews.irارسال کنند تا در سریع ترین زمان ممکن به نام خودشان و به عنوان یکی از مطالب ویژه مشرق منتشر شود. در ضمن گروه اجتماعی مشرق در صدد است با پیگیری مشکلات ارسالی شما از طریق کارشناسان و مشاوران مجرب پاسخی برای ابهامات مخاطبان عزیز بیابد.
